Słowa kluczowe
Press Law
Charter of Fundamental Rights of the European Union
journalist
diligence and integrity in journalistic work
Jak cytować
Abstrakt
The conscience clause, sometimes also referred to as the right to conscientious objection, is based on the possibility of refusing to comply with a binding legal norm due to its non-conformity with the indications of conscience of the person who invokes its content. Commonly derived, especially in Poland, from Article 53 of the Constitution of the Republic of Poland, this clause initially applied to physicians’ actions. It was also suggested that this clause could form the basis for conscientious objection to an abortion procedure. Drawing on Article 10(2) of the Charter of Fundamental Rights of the European Union, and emphasising the differences in the wording of this provision in different language versions, the article argues that such interpretation of the conscience clause is too narrow and poor. Attention is drawn to the amendments made to the wording of Article 10(2) of the Press Law, where the legislator replaced the journalist’s obligation to follow the editorial policy with the right to refuse to carry out an official order if the journalist believed that they were expected to publish a material that would violate the principles of reliability, objectivity and professional diligence. This solution undoubtedly constitutes the approval of the broadly understood conscience clause explicitly formulated in the Charter of Fundamental Rights of the European Union. The content of Article 10(2) of the EU Charter of Fundamental Rights allows for conscientious objection to apply to actions of the representatives across all professions.
Bibliografia
Glosses
Grzeszak, T., ‘Obowiązek dziennikarskiego autosprostowania. Glosa do uchwały SN z dnia 14 maja 2003 r., I CKN 463/01’, Przegląd Prawa Handlowego, 2004, No. 3.
Nawrot, O., ‘Glosa do wyroku TK, z dnia 7 października 2015, K12/14’, Przegląd Sejmowy, 2016, No. 4.
Pałka, K., ‘Odpowiedzialność prasy za naruszenie dóbr osobistych. Glosa do wyroku SN z dnia 29 marca 2012 r., I CSK 370/11’, Przegląd Sądowy, March 2013.
Rodak, B., Swoboda dziennikarskiej wypowiedzi. Prawo do ochrony dobrego imienia osoby oskarżonej w postępowaniu karnym. Glosa do wyroku ETPC z dnia 2 czerwca 2015 r., 54145/10, LEX/el, 2015.
Sobczyk, A., ‘Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1998 r. I PKN 570/97’, Orzecznictwo Sądów Polskich, 1999, issue 7–8, item 131.
Szudejko, P., ‘Zakres klauzuli sumienia. Glosa do wyroku TK z dnia 7 października 2015 r. K 12/14’, Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa, 2016, No. 3.
Tymiec, R., ‘Pojęcie bezprawnego naruszenia dóbr osobistych – art. 24 § 1 k.c. art. 12 ust. 1 pkt 1 prawa prasowego. Glosa do wyroku SN z dnia 14 maja 2003 r., I CKN 463/01’, Państwo i Prawo, 2004, No. 4.
Zalewski, W., ‘Wyłączenie bezprawności zniesławienia; argumentum relata refero czy kontratyp cytatu? Glosa do postanowienia SN z dnia 7 lutego 2007 r. III KK 243/06’, Gdańskie studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa, 2008, No. 2.
Materials
Habel, A., System prasowy Francji (1994–2001), doctoral dissertation developed under the supervision of J. Sobczak, Poznań, 2002 (UAM, Faculty of Social Sciences, 16 December 2002).
Literature
Auvert, P., Les journalistes. Statu. Resposabilites, Paris, 1994.
Bagińska, A., ‘Obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej oraz prawnie dopuszczalne możliwości od jego odstąpienia’, in: Haberko, J., Kocyłowski, R.D., Pawelczyk, B. (eds), Lege artis: problemy prawa medycznego, Poznań, 2008.
Banaś, H., ‘Sprzeciw sumienia w orzecznictwie ETPCz. Problematyka odmowy podjęcia służby wojskowej’, Folia Iuridica Universtitatis Wratislaviensis, 2015, Vol. 4, No. 2.
Bar, W., ‘Problematyka klauzuli sumienia w polityce i prawie meksykańskich Stanów Zjednoczonych’, Teka Komisji Prawniczej – OL PAN, 2012.
Barta, J., Markiewicz, R., ‘Bezprawność naruszenia dobra osobistego wobec rozpowszechnienia w prasie nieprawdziwych informacji’, in: Ogiegło, L., Popiołek, W., Szpunar, M. (eds), Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków, 2005.
Bosek, L., ‘Klauzula sumienia – czy ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty jest zgodna z Konstytucją RP’, Medycyna Praktyczna, 2014, No. 1.
Bosek, L., ‘Klauzula sumienia’, in: Safjan, M. (ed.) Prawo wobec medycyny i biotechnologii. Zbiór orzeczeń z komentarzami, Warszawa, 2011.
Bosek, L., ‘Problem zakresowej niekonstytucyjności art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty’, in: Stanisz, P., Pawlikowski, J., Ordon, M. (eds), Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekty etyczne i prawne, Lublin, 2014.
Brzozowski, W., ‘Prawo lekarza do sprzeciwu sumienia (po wyroku Trybunału Konstytucyjnego)’, Państwo i Prawo, 2017, No. 7.
Capseta, J., La clausula de Conciencia periodistica, Madrid, 1998.
Chudzińska, M., Grzanka-Tykwińska, A., Sygit, B., ‘Lekarskie prawo do sprzeciwu sumienia a odpowiedzialność prawna’, Studia Prawnicze KUL, 2014, Vol. 60, No. 4.
Cichoń, Z., ‘Klauzula sumienia w różnych zawodach’, in: Prawnik katolicki a wartość prawa, Kraków, 1999.
Czochara, A., ‘Mechanizmy wolności sumienia i wyznania w państwach Europy Zachodniej’, in: Czochara, A., Górowska, B., Nadolski, M., Osuchowski, J. (eds), Dylematy wolności sumienia i wyznania w państwach współczesnych, Warszawa, 1996.
Derieux, E., Droit de la Communication, Paris, 1999.
Escobar de la Serna, L., La cláusula de conciencia, Madrid, 1997.
Falski, J., ‘Sprzeciw sumienia w orzecznictwie EPTC (na podstawie wyroku Wielkiej Izby z 7 lipca 2011 w sprawie Bayatyan v. Armenii)’, Przegląd Sejmowy, 2016, Vol. 134, No. 3.
Ferenc-Szydełko, E., ‘Wolność sumienia jako dobro prawne’, in: Kozerska, E., Maciejewski, M.,
Stec, P. (eds), Historia testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, nuntia vetustatis. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Włodzimierzowi Kaczorowskiemu, Opole, 2015.
Gałkowski, J.W., ‘Jan Paweł II o godności człowieka’, in: Czerkawski, J. (ed.), Zagadnienie godności człowieka, Lublin, 1994.
Gołda-Sobczak, M., ‘Odpowiedzialność karna za zniewagę. Uwarunkowania językowe’, in: Jakuszewicz, A. (ed.), Język i prawo, Bydgoszcz, 2018.
Gołda-Sobczak, M., ‘Use of indecent words in a public place as a misdemeanour’, Ius Novum, 2019, Vol. 13, No. 4.
Gołda-Sobczak, M., ‘Wolność sumienia i wyznania, jej gwarancje w systemie prawnym Rady Europy oraz orzecznictwie europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu’, Ius Novum, 2008, No. 3.
Gołda-Sobczak, M., Sobczak, W., ‘Wolność sumienia i wyznania w świetle najnowszych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka’, Środkowoeuropejskie Studia Polityczne, 2009, No. 1–2.
Grzymkowska, M. (ed.), Prawa człowieka, Kraków, 2005.
Habel, A., ‘Żurnalista z cenzusem’, Forum Dziennikarzy, 2004, No. 3.
Hucał, B., Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie Trybunału Praw Człowieka, Warszawa, 2012.
Iłowiecki, M., Pilnowanie strażników. Etyka dziennikarska w praktyce, Warszawa, 2012.
Jakuszewicz, A., ‘Ujęcie wolności sumienia w świetle demokratyczno-funkcjonalnej teorii praw podstawowych’, Studia Prawnicze KUL, 2014, Vol. 59, No. 3.
Janyga, W., Przestępstwo obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym w świetle współczesnego pojmowania wolności sumienia i wyznania, Warszawa, 2010.
Kamela, P., ‘Koncepcja minimalna treści prawa natury H.L.A. Harta i jej oddziaływanie w Polsce’, in: Szyszkowska, M. (ed.), Powrót do prawa ponadustawowego.
Kamińskiego, I.C., in: Wróbel, A. (ed.), Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa, 2020.
Kłaczyńska, K., Dyskryminacja religijna a prawno-karna ochrona sumienia i wyznania, Wrocław, 2005.
Kondratiewa-Bryzik, L., Wieruszewski, R., Wyrzykowski, M. (eds), Prawne granice wolności sumienia i wyznania, Warszawa, 2001.
Kononiuk, T., Etyczne dziennikarstwo. Ewolucja deontyczna zawodu, Warszawa, 2015.
Kononiuk, T., ‘Klauzula sumienia w zawodzie dziennikarza’, in: Adamowski, J.W., Wallas, T., Kakareko, K. (eds), Między Klio a Themis. Księga dedykowana prof. Jackowi Sobczakowi, Warszawa–Poznań, 2016.
Kononiuk, T., Profesjonalizacja w dziennikarstwie. Między modernizmem a ponowoczesnością, Warszawa, 2015.
Kordasiewicz, B., Jednostka wobec środków masowego przekazu, Wrocław–Warszawa–Kraków, 1991.
Kosmus, B., Kuczyński, G., Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa, 2013.
Krajewski, M., ‘Niezachowanie należytej staranności – problem bezprawności czy winy’, Państwo i Prawo, 1997, issue 10.
Kruk, E., ‘Dziennikarz jako zawód zaufania publicznego’, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, 2017, Vol. 64, No. 2.
Krukowski, J., ‘Konstytucyjna ochrona sumienia i religii’, in: Sześć lat konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Doświadczenia i inspiracje, Warszawa, 2003.
Kuczyński, G., Stelina, J., ‘Zakres kolizji podstawowych obowiązków dziennikarza na gruncie art. 10 ustawy prawo prasowe’, in: Adamowski, J.W., Wallas, T., Kakareko, K. (eds), Między Klio a Themis. Księga dedykowana prof. Jackowi Sobczakowi, Warszawa–Poznań, 2016.
Leder, W., ‘Sumienie sędziego. Czy sędziom powinna przysługiwać możliwość powołania się na klauzulę sumienia?’, Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ Nauki Społeczne, 2018, Vol. 21, No. 2.
Leszczyński, P.A., ‘Wolność sumienia’, in: Mezglewski, A. (ed.) Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, Warszawa, 2014.
Lubowicka, G., Sumienie jako poświadczenie. Idea podmiotowości w filozofii Paula Ricoeura, Wrocław, 2000.
Łętowska, E., ‘Tylnymi drzwiami ku uniwersalnej klauzuli sumienia? (Uwagi na marginesie »sprawy drukarza« przez TK)’, Państwo i Prawo, 2022, No. 2.
Łopatka, A., ‘Prawa człowieka – refleksje wokół pojęcia’, in: Teoria prawa, filozofia prawa, współczesne prawo i prawoznawstwo, Toruń, 1998.
Łopatka, A., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii, Warszawa, 1995.
Łopatka, A., ‘Prawo natury a świadomość prawna’, in: Szyszkowska, M. (ed.), Powrót do prawa ponadustawowego, Warszawa, 1999.
Maritain, J., ‘Osoba i społeczeństwo’, in: Kowalczyk, S., Wprowadzenie do filozofii J. Maritaina, Lublin, 1992.
Mazurek, F.J., Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin, 2001.
Mazurek, F.J., ‘J. Maritaina koncepcja praw człowieka’, in: Kowalczyk, S., Balawajder, S. (eds), Jacques Maritain – prekursor soborowego humanizmu: myśl filozoficzno-teologiczna Jacquesa Maritaina, Lublin, 1992.
Mazurek, F.J., ‘Pojęcie godności człowieka. Historia i miejsce w projektach Konstytucji III Rzeczypospolitej’, Rocznik Nauk Prawnych KUL, 1996, Vol. VI.
Mazurek, F.J., Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła (od papieża Leona XIII do papieża Jana Pawła II), Lublin, 1991.
Meyer, M.J., ‘Idea godności u Kanta a współczesna myśl polityczna’, in: Complak, K. (ed.), Godność człowieka jako kategoria prawa, Wrocław, 2001.
Mika, I.B., in: Barta, J., Markiewicz, R., Matlak, A. (eds), Prawo mediów, Warszawa, 2008.
Milkowski, K., ‘Klauzula sumienia w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka’, in: Piestrak, R., Psonka, S., Szast, M. (eds), Klauzula sumienia. Regulacje prawne vs rzeczywistość, Stalowa Wola, 2015.
Młynarska-Sobaczewska, A., Wolność informacji w prasie, Toruń, 2003.
Molina, M., Empresas de Communicacion y “Clausula de conciencia” de los periodistas, Granada, 2000.
Murawska-Najmiec, E., ‘Informacja na temat istniejącego w Polsce systemu ochrony etyki dziennikarskiej’, Analiza Biura Krajowej Rada Radiofonii i Telewizji, 2006, No. 7.
Nawrot, O., ‘Klauzula sumienia w zawodach prawniczych w świetle standardów Rady Europy’, Zeszyty Prawnicze Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, 2012, Vol. 35, No. 3.
Nawrot, O., ‘Prawa człowieka, sprzeciw sumienia i państwo prawa’, in: Stanisz, P., Pawlikowski, J., Ordon, M. (eds), Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekty etyczne i prawne, Lublin, 2014.
Nawrot, O., ‘Sprzeciw sumienia a prawa człowieka’, in: Nawrot, O. (ed.), Klauzula sumienia w państwie prawa, Sopot, 2015.
Nawrot, O., ‘Sprzeciw sumienia a prawa człowieka i ich filozofia’, in: Nawrot, O. (ed.), Klauzula sumienia w państwie prawa, Sopot, 2015.
Nawrot, O., ‘Sumienie lekarza, a prawa człowieka w świetle standardów Rady Europy’, Medycyna Praktyczna, 2014, No. 1.
Nesterowicz, M., Karczewska-Kamińska, N., ‘Prawa pacjenta w kontekście odmowy udzielenia świadczeń medycznych przez lekarza lub szpital (w związku z klauzulą sumienia)’, in: Stanisz, P., Pawlikowski, J., Ordon, M. (eds), Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekty etyczne i prawne, Lublin, 2014.
Nowikowska, M., ‘Kryterium działania w interesie społecznym jako okoliczność wyłączająca bezprawność naruszenia dóbr osobistych’, Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa, 2010, No. 3–4.
Nowikowska, M., Sieńczyło-Chlabicz, J., ‘Obowiązek szczególnej staranności w świetle ustawy prawo prasowe’, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 2009, No. 3.
Nowińska, E., Wolność wypowiedzi prasowej, Warszawa, 2007.
Orzeszyna, K., ‘Klauzula sumienia jako gwarancja realizacji prawa do wolności sumienia’, Medyczna Wokanda, 2017, No. 9.
Osuchowski, J., ‘Prawnoteoretyczne problemy wolności, sumienia i wyznania’, in: Dylematy wolności sumienia i wyznania w państwach współczesnych, Warszawa, 1996.
Pawlikowski, J., ‘Prawo do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycznej. Rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 7 października 2010 r.’, Studia z Prawa Wyznaniowego, 2011, Vol. 14.
Piechowiak, M., ‘Wolność religijna i dyskryminacja religijna – uwagi w kontekście rezolucji Parlamentu Europejskiego z 20 stycznia 2011 r.’, in: Stadniczeńko, S., Rabiej, S. (eds), Urzeczywistnianie wolności przekonań religijnych i praw z niej wynikających, Opole, 2012.
Pietrzak, M., ‘Wolność sumienia i wyznania w RP. Regulacje prawne i praktyka’, in: Pietrzak, M., Demokratyczne świeckie państwo prawa, Warszawa, 1999.
Pyclik, K., ‘Wolność sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej (założenia filozoficzno-prawne)’, in: Banaszak, B., Preisner, A. (eds), Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa, 2002.
Raczkowska, A., Kształtowanie się dziennikarskiej etyki normatywnej w Polsce, Warszawa, 2019.
Raczkowska, A., Raczkowski, M., ‘Klauzula sumienia w zatrudnieniu dziennikarza’, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, 2021, No. 6.
Raczyński, O., ‘Klauzula sumienia – gwarancja wolności sumienia przy wykonywaniu zawodu lekarza, czy ograniczenie dostępu do świadczeń zdrowotnych?’, Internetowy Przegląd Prawniczy TBSP UJ, 2017, No. 2.
Radlińska, I., Kolwitz, M., ‘Klauzula sumienia realizowana w prawie medycznych zawodów medycznych w kontekście realizacji Europejskiej konwencji praw człowieka’, Pomeranian Journal of Life Sciences, 2015, Vol. 61, No. 4.
Schwierskott-Matheson, E., Wolność sumienia i wyznania w wybranych państwach demokratycznych, Regensburg, 2012.
Serafin, M., ‘Klauzula sumienia w pracy dziennikarskiej’, in: Piestrak, R., Psonka, S., Szast, M. (eds), Klauzula sumienia. Regulacje prawne vs rzeczywistość, Stalowa Wola, 2015.
Segales, J., La clausula do conciencia del professional de la information, Valencia, 2000.
Skwarzyński, M., ‘Korzystanie z klauzuli sumienia jako realizacja wolności wewnętrznej, czy/i zewnętrznej’, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne, 2015, Vol. 13, No. 4.
Skwarzyński, M., ‘Sprzeciw sumienia w europejskim i krajowym systemie ochrony praw człowieka’, Przegląd Sejmowy, 2013, Vol. 119, No. 6.
Skwarzyński, M., ‘Sprzeciw w sumienia w adwokaturze’, in: Mezglewski, A., Tunia, A. (eds), Standardy bezstronności światopoglądowej władz publicznych, Lublin, 2013.
Sobczak, J., ‘Czy wolność słowa i wolność prasy są rzeczywiście potrzebne społeczeństwu i państwu?’, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny, 2018, yearly LXXX, Issue 1.
Sobczak, J., ‘Dziennikarstwo – zawód, misja czy powołanie?’, in: Cisak, W. (ed.), Media i dziennikarstwo na przełomie stuleci. Wybrane zagadnienia, Poznań, 2004.
Sobczak, J., ‘Europejski ład komunikacyjny w procesie globalizacji’, in: Sobczak, J., Bäcker, R. (eds), Europejska myśl polityczna wobec globalizacji. Tradycja i wyzwania współczesności, Łódź, 2005.
Sobczak, J., Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa, 2008.
Sobczak, J., Ustawa prawo prasowe. Komentarz, Warszawa, 1999.
Sobczak, J., ‘Wolność myśli, wypowiedzi, słowa, przekazywania i otrzymywania informacji w projektach konstytucji zgłaszanych dobie prac ustrojodawczych w latach 1993–1997’, in: Piontek, D. (ed.), W kręgu mediów i polityki, Warszawa, 2003.
Sobczak, J., ‘Wolność prasy. Złudzenia – oczekiwania – rzeczywistość’, in: Sokołowski, M. (ed.), Media w Polsce. Pierwsza władza IV RP?, Warszawa, 2007.
Sobczak, J., ‘Wolność słowa w myśl litery prawa i w praktyce prasy lokalnej (polski zaścianek środków społecznego przekazu w globalnej wiosce wobec wyzwań europejskich systemów prawnych)’, in: Chłopecki, J., Polak, R. (eds), Media lokalne a demokracja lokalna, Rzeszów, 2005.
Sobczak, J., ‘Wolność środków społecznego przekazu czy wolność ekspresji w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości w Strasburgu’, in: Paradowski, R. (ed.), Kulturowe instrumentarium wolności. Etyka i prawo, Poznań, 2005.
Sobczak, J., ‘Zawód dziennikarza w optyce Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Między idealistycznym a realistycznym paradygmatem wolności prasy’, in: Lis, W. (ed.), Status prawny dziennikarza, Warszawa, 2014.
Sobczak, J., Kakareko, K., ‘Zawód dziennikarzy w obliczu zmian’, Zeszyty Naukowe KUL, 2017, Vol. 237, No. 1.
Sobczak, J., Sobczak, W., ‘Wolność sumienia i wyznania. Prawo człowieka czy iluzja’, in: Jaskiernia, J. (ed.), Efektywność europejskiego systemu ochrony praw człowieka. Obszary analizy skuteczności Europejskiego systemu ochrony praw człowieka, Toruń, 2012.
Sobczak, W., Wolność myśli, sumienia i religii. Poszukiwanie standardu europejskiego, Toruń, 2013.
Sobczyk, P., ‘Wolność sumienia i religii w art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997’, Prawo Kanoniczne, 2001, No. 3–4.
Soto-Klass, E., ‘Starotestamentowe podstawy godności człowieka’, in: Complak, K. (ed.), Godność człowieka jako kategoria prawa (Opracowania i materiały), Wrocław, 2001.
Szast, M., ‘Znaczenie sumienia we współczesnym dyskursie metodologicznym nauk społecznych’, in: Piestrak, R., Psonka, S., Szast, M. (eds), Klauzula sumienia: regulacje prawne vs. rzeczywistość, Stalowa Wola, 2015.
Szostek, A., ‘Sprzeciw sumienia a prawo naturalne’, Teologia i Moralność, 2013, Vol. 14, No. 2.
Urbaniak, M., Klauzula sumienia wobec nowych procedur medycznych we włoskim systemie prawnym, Toruń, 2016.
Valadier, P., Pochwała sumienia, Warszawa, 1997.
Warchalowski, K., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin, 2004.
Wasilewski, P., Wolność prasowej wypowiedzi satyrycznej. Studium cywilistyczne na tle porównawczym, Warszawa, 2012.
Wierciński, J., Niemajątkowa ochrona czci, Warszawa, 2002.
Wieruszewski, R. (ed.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych, Warszawa, 2012.
Winiarczyk-Kossakowska, M., ‘Wolność sumienia i religii’, Studia Prawnicze, 2001, Vol. 147, Issue 1.
Wiśniewski, A., ‘Uwagi o zastosowaniu standardów Strasburskich w sprawach dotyczących dóbr osobistych (na tle ostatnich orzeczeń ETPC w sprawach przeciwko Polsce)’, Gdańskie Studia Prawnicze, 2018, Vol. XXXIX.
Wiśniewski, L., ‘Wolność sumienia i wyznania w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i w prawie Polskim’, Państwo i Prawo, 1992, No. 4.
Wójciuk, W., ‘Pozaprawne podstawy odpowiedzialności dziennikarskiej’, Palestra, 2013, No. 3–4, pp. 27–33.
Zajadło, J., ‘Sumienie sędziego’, Edukacja Prawnicza, 2017/2018, Vol. 169, No. 1.
Zalewski, W., ‘Klauzula sumienia w prawie karnym’, in: Nawrot, O. (ed.), Klauzula sumienia w państwie prawa, Sopot, 2015.
Zielińska, E. (ed.), Ustawa o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, Warszawa, 2022.
Zoll, A., ‘Charakter prawny klauzuli sumienia’, Medycyna Praktyczna, 2014, No. 1.
Zoll, A., ‘Klauzula sumienia’, in: Stanisz, P., Pawlikowski, J., Ordon, M. (eds), Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekty etyczne i prawne, Lublin, 2014.
Zoll, A., ‘Klauzula sumienia w medycynie – gwarancja czy ograniczenie wolności sumienia pracowników’, in: Nawrot, O. (ed.), Klauzula sumienia w państwie prawa, Sopot, 2015.