Słowa kluczowe
prawo prasowe
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej
dziennikarz
staranność i rzetelność w pracy dziennikarza
Jak cytować
Abstrakt
Klauzula sumienia, zwana także niekiedy prawem do sprzeciwu sumienia, zasadza się na możliwości odmowy realizacji obowiązującej normy prawnej z racji jej niezgodności ze wskazaniami sumienia osoby powołującej się na jej treść. Klauzula ta wywodzona jest zwykle, zwłaszcza w Polsce, z treści art. 53 Konstytucji RP i odnoszona początkowo do działań lekarzy. Wskazywano przy tym, że klauzula sumienia może stanowić podstawę dla odmowy przeprowadzenia zabiegu aborcji. W artykule, wskazując na tekst art. 10 ust. 2 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej i akcentując różnice w brzmieniu tego przepisu w różnych wersjach językowych, wskazano, że takie pojmowanie klauzuli sumienia jest zbyt wąskie i ubogie. Zwrócono uwagę na wprowadzone zmiany w tekście art. 10 ust. 2 prawa prasowego, w którym ustawodawca zastąpił obowiązek zrealizowania przez dziennikarza linii programowej redakcji prawem odmowy wykonania polecenia służbowego, jeżeli wynikałoby z niego, że oczekuje się od dziennikarza publikacji łamiącej zasady rzetelności, obiektywizmu i staranności zawodowej. Rozwiązanie to stanowi niewątpliwie wyraz aprobaty szeroko pojętej klauzuli sumienia, jednoznacznie sformułowanej w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Tekst art. 10 ust. 2 Karty Praw Podstawowych UE pozwala odnieść sprzeciw
sumienia do działań przedstawicieli wszystkich zawodów.
Bibliografia
Glosy
Grzeszczak T., Obowiązek dziennikarskiego autosprostowania. Glosa do uchwały SN z dnia 18 lutego 2005 r., CZP 53/04, „Przegląd Prawa Handlowego” 2004, nr 3.
Nawrot O., Glosa do wyroku TK, z dnia 7 października 2015, K12/14, „Przegląd Sejmowy” 2016, nr 4.
Pałka K., Odpowiedzialność prasy za naruszenie dóbr osobistych. Glosa do wyroku SN z dnia 29 marca 2012 r., I CSK 370/11, „Przegląd Sądowy” 2013.
Rodak B., Swoboda dziennikarskiej wypowiedzi. Prawo do ochrony dobrego imienia osoby oskarżonej w postępowaniu karnym. Glosa do wyroku ETPC z dnia 2 czerwca 2015 r., 54145/10, LEX/el. 2015.
Sobczyk A., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1998 r., I PKN 570/97, OSP 1999, z. 7–8, poz. 131.
Szudejko P., Zakres klauzuli sumienia, Glosa do wyroku TK z dnia 7 października 2015 r., K 12/14, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2016, nr 3.
Tymiec R., Pojęcie bezprawnego naruszenia dóbr osobistych – art. 24 § 1 k.c., art. 12 ust. 1 pkt 1 prawa prasowego. Glosa do wyroku SN z dnia 14 maja 2003 r., I CKN 463/01, „Państwo i Prawo” 2004, nr 4.
Zalewski W., Wyłączenie bezprawności zniesławienia; argumentum relata refero czy kontratyp cytatu? Glosa do postanowienia SN z dnia 7 lutego 2007 r., III KK 243/06, „Gdańskie studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2008, nr 2.
Materiały
Habel A., System prasowy Francji (1994–2001), rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem J. Sobczaka, Poznań 2002 (UAM, Wydział Nauk Społecznych, 16 grudnia 2002).
Literatura
Auvert P., Les journalistes. Statu. Resposabilites, Paryż 1994.
Bagińska A., Obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej oraz prawnie dopuszczalne możliwości od jego odstąpienia, w: Lege artis: problemy prawa medycznego, red. J. Haberko, R.D. Kocyłowski, B. Pawelczyk, Poznań 2008.
Banaś H., Sprzeciw sumienia w orzecznictwie ETPCz. Problematyka odmowy podjęcia służby wojskowej, „Folia Iuridica Universtitatis Wratislaviensis” 2015, vol. 4 (2).
Bar W., Problematyka klauzuli sumienia w polityce i prawie meksykańskich Stanów Zjednoczonych, „Teka Komisji Prawniczej OL PAN” 2012.
Barta J., Markiewicz R., Bezprawność naruszenia dobra osobistego wobec rozpowszechnienia w prasie nieprawdziwych informacji, w: Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana”, red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005.
Bosek L., Klauzula sumienia – czy ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty jest zgodna z Konstytucją RP, „Medycyna Praktyczna” 2014, nr 1.
Bosek L., Klauzula sumienia, w: Prawo wobec medycyny i biotechnologii. Zbiór orzeczeń z komentarzami, red. M. Safjan, Warszawa 2011.
Bosek L., Problem zakresowej niekonstytucyjności art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, w: Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekt etyczny i prawny, red. P. Stanisz, J. Pawlikowski, M. Ordon, Lublin 2014.
Brzozowski W., Prawo lekarza do sprzeciwu sumienia (po wyroku Trybunału Konstytucyjnego), „Państwo i Prawo” 2017, nr 7.
Capseta J., La clausula de Conciencia periodistica, Madryt 1998.
Chudzińska M., Grzanka-Tykwińska A., Sygit B., Lekarskie prawo do sprzeciwu sumienia a odpowiedzialność prawna, „Studia Prawnicze KUL” 2014, nr 4 (60).
Cichoń Z., Klauzula sumienia w różnych zawodach, w: Prawnik katolicki a wartość prawa, Kraków 1999.
Czochara A., Mechanizmy wolności sumienia i wyznania w państwach Europy Zachodniej, w: Dylematy wolności sumienia i wyznania w państwach współczesnych, red. A. Czochara, B. Górowska, M. Nadolski, J. Osuchowski, Warszawa 1996.
Derieux E., Droit de la Communication, Paryż 1999.
Escobar de la Serena L., La clausula de conciencia, Madryt 1997.
Falski J., Sprzeciw sumienia w orzecznictwie EPTC (na podstawie wyroku Wielkiej Izby z 7 lipca 2011 w sprawie Bayatyan v. Armenii), „Przegląd Sejmowy” 2016, nr 3 (134).
Ferenc-Szydełko E., Wolność sumienia jako dobro prawne, w: Historia testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, nuntia vetustatis. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Włodzimierzowi Kaczorowskiemu, red. E. Kozerska, M. Maciejewski, P. Stec, Opole 2015.
Gałkowski J.W., Jan Paweł II o godności człowieka, w: Zagadnienie godności człowieka, red. J. Czerkawski, Lublin 1994.
Gołda-Sobczak M., Odpowiedzialność karna za zniewagę. Uwarunkowania językowe, w: Język i prawo, red. A. Jakuszewicz, Bydgoszcz 2018.
Gołda-Sobczak M., Use of indecent words in a public place as a misdemeanour, „Ius Novum” 2019, nr 13 (4).
Gołda-Sobczak M., Wolność sumienia i wyznania, jej gwarancje w systemie prawnym Rady Europy oraz orzecznictwie europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, „Ius Novum” 2008, nr 3.
Gołda-Sobczak M., Sobczak W., Wolność sumienia i wyznania w świetle najnowszych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2009, nr 1–2.
Habel A., Żurnalista z cenzusem, „Forum Dziennikarzy” 2004, nr 3.
Hucał B., Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie Trybunału Praw Człowieka, Warszawa 2012.
Iłowiecki M., Pilnowanie strażników. Etyka dziennikarska w praktyce, Warszawa 2012.
Jakuszewicz A., Ujęcie wolności sumienia w świetle demokratyczno-funkcjonalnej teorii praw podstawowych, „Studia Prawnicze KUL” 2014, nr 3 (59).
Janyga W., Przestępstwo obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym w świetle współczesnego pojmowania wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2010.
Kamela P., Koncepcja minimalna treści prawa natury H.L.A. Harta i jej oddziaływanie w Polsce, w: Powrót do prawa ponadustawowego, red. M. Szyszkowska, Warszawa 1999.
Kamiński I.C., w: Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, red. A. Wróbel, Warszawa 2020.
Kłaczyńska K., Dyskryminacja religijna a prawno-karna ochrona sumienia i wyznania, Wrocław 2005.
Kononiuk T., Etyczne dziennikarstwo. Ewolucja deontyczna zawodu, Warszawa 2015.
Kononiuk T., Klauzula sumienia w zawodzie dziennikarza, w: Między Clio a Themis. Księga dedykowana prof. Jackowi Sobczakowi, red. J.W. Adamowski, T. Wallas, K. Kakareko, Warszawa 2016.
Kononiuk T., Profesjonalizacja w dziennikarstwie. Między modernizmem a ponowoczesnością, Warszawa 2015.
Kordasiewicz B., Jednostka wobec środków masowego przekazu, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991.
Kosmus B., Kuczyński G., Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2013.
Krajewski M., Niezachowanie należytej staranności – problem bezprawności czy winy, „Państwo i Prawo” 1997, z. 10.
Kruk K., Dziennikarz jako zawód zaufania publicznego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2017, vol. LXIV, nr 2.
Krukowski J., Konstytucyjna ochrona sumienia i religii, w: Sześć lat konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Doświadczenia i inspiracje, Warszawa 2003.
Kuczyński G., Stelina J., Zakres kolizji podstawowych obowiązków dziennikarza na gruncie art. 10 ustawy prawo prasowe, w: Między Clio a Themis. Księga dedykowana prof. Jackowi Sobczakowi, red. J.W. Adamowski, T. Wallas, K. Kakareko, Warszawa 2016.
Leder W., Sumienie sędziego. Czy sędziom powinna przysługiwać możliwość powołania się na klauzulę sumienia?, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ Nauki Społeczne” 2018, nr 2 (21).
Leszczyński P.A., Wolność sumienia, w: Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, red. A. Mezglewski, Warszawa 2014.
Lubowicka G., Sumienie jako poświadczenie. Idea podmiotowości w filozofii Paula Ricoeura, Wrocław 2000.
Łętowska E., Tylnymi drzwiami ku uniwersalnej klauzuli sumienia? (Uwagi na marginesie „sprawy drukarza” przez TK), „Państwo i Prawo” 2022, nr 2.
Łopatka A., Prawa człowieka refleksje wokół pojęcia, w: Teoria prawa, filozofia prawa, współczesne prawo i prawoznawstwo, Toruń 1998.
Łopatka A., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii, Warszawa 1995.
Łopatka A., Prawo natury a świadomość prawna, w: Powrót do prawa ponadustawowego, red. M. Szyszkowska, Warszawa 1999.
Maritain J., Osoba i społeczeństwo, w: S. Kowalczyk, Wprowadzenie do filozofii J. Maritaina, Lublin 1992.
Mazurek J., Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin 2001.
Mazurek J., Pojęcie godności człowieka. Historia i miejsce w projektach Konstytucji III Rzeczypospolitej, „Rocznik Nauk Prawnych KUL” 1996, t. VI.
Mazurek J., Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła (od papieża Leona XIII do papieża Jana Pawła II), Lublin 1991.
Mazurek J., J. Maritaina „Koncepcja praw człowieka”, w: Jacques Maritain prekursor soborowego humanizmu, red. S. Kowalczyk, S. Balawajder, Lublin 1992.
Meyer M.J., Idea godności u Kanta a współczesna myśl polityczna, w: Godność człowieka jako kategoria prawa (Opracowania i materiały), red. K. Complak, Wrocław 2001.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych, red. R. W ieruszewski, Warszawa 2012.
Mika I.B., w: Prawo mediów, red. J. Barta, R. Markiewicz, A. Matlak, Warszawa 2008.
Młynarska-Sobaczewska A., Wolność informacji w prasie, Toruń 2003.
Molina M., Empresas de Communicacion y „Clausula de conciencia” de los periodistas, Granada 2000.
Nawrot O., Klauzula sumienia w zawodach prawniczych w świetle standardów Rady Europy, „Zeszyty Prawnicze Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu” 2012, nr 3 (35).
Nawrot O., Prawa człowieka, sprzeciw sumienia i państwo prawa, w: Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekt etyczny i prawny, red. P. Stanisz, J. Pawlikowski, M. Ordon, Lublin 2014.
Nawrot O., Sprzeciw sumienia a prawa człowieka, w: Klauzula sumienia w państwie prawa, red. O. Nawrot, Sopot 2015.
Nawrot O., Sprzeciw sumienia a prawa człowieka i ich filozofia, w: Klauzula sumienia w państwie prawa, red. O. Nawrot, Sopot 2015.
Nawrot O., Sumienie lekarza a prawa człowieka w świetle standardów Rady Europy, „Medycyna Praktyczna” 2014, nr 1.
Nesterowicz M., Karczewska-Kamińska N., Prawa pacjenta w kontekście odmowy udzielenia świadczeń medycznych przez lekarza lub szpital (w związku z klauzulą sumienia), w: Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekt etyczny i prawny, red. P. Stanisz, J. Pawlikowski, M. Ordon, Lublin 2014.
Nowikowska M., Kryterium działania w interesie społecznym jako okoliczność wyłączająca bezprawność naruszenia dóbr osobistych, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2010, nr 3–4.
Nowikowska M., Sieńczyło-Chlabicz J., Obowiązek szczególnej staranności w świetle ustawy prawo prasowe, „Przegląd Ustawodawstw a Gospodarczego” 2009, nr 3.
Nowińska E., Wolność wypowiedzi prasowej, Warszawa 2007.
Orzeszyna K., Klauzula sumienia jako gwarancja realizacji prawa do wolności sumienia, „Medyczna Wokanda” 2017, nr 9.
Osuchowski J., Prawnoteoretyczne problemy wolności, sumienia i wyznania, w: Dylematy wolności sumienia i wyznania w państwach współczesnych, Warszawa 1996.
Pawlikowski J., Prawo do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycznej. Rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 7 października 2010 r., „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2011, t. 14.
Piechowiak M., Wolność religijna i dyskryminacja religijna – uwagi w kontekście rezolucji Parlamentu Europejskiego z 20 stycznia 2011 r., w: Urzeczywistnianie wolności przekonań religijnych i praw z niej wynikających, red. S. Stadniczeńko, S. Rabiej, Opole 2012.
Pietrzak M., Wolność sumienia i wyznania w RP. Regulacje prawne i praktyka, w: M. Pietrzak, Demokratyczne świeckie państwo prawa, Warszawa 1999.
Prawa człowieka, red. M. Grzymkowska, Kraków 2005.
Prawne granice wolności sumienia i wyznania, red. L. Kondratiewa-Bryzik, R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, Warszawa 2001.
Pyclik K., Wolność sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej (założenia filozoficzno-prawne), w: Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, Warszawa 2002.
Raczkowska A., Kształtowanie się dziennikarskiej etyki normatywnej w Polsce, Warszawa 2019.
Raczkowska A., Raczkowski M., Klauzula sumienia w zatrudnieniu dziennikarza, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2021, nr 6.
Raczyński O., Klauzula sumienia – gwarancja wolności sumienia przy wykonywaniu zawodu lekarza, czy ograniczenie dostępu do świadczeń zdrowotnych?, „Internetowy Przegląd Prawniczy TBSP UJ” 2017, nr 2.
Radlińska I., Kolwitz M., Klauzula sumienia realizowana w prawie medycznych zawodów medycznych w kontekście realizacji Europejskiej konwencji praw człowieka, „Pomeranian Journal of Life Sciences” 2015, nr 61 (4).
Schwierskott-Matheson E., Wolność sumienia i wyznania w wybranych państwach demokratycznych, Regensburg 2012.
Serafin M., Klauzula sumienia w pracy dziennikarskiej, w: Klauzula sumienia. Regulacje prawne vs rzeczywistość, red. R. Piestrak, S. Psonka, M. Szast, Stalowa Wola 2015.
Segales J., La clausula do conciencia del professional de la information, Valencia 2000.
Skwarzyński M., Korzystanie z klauzuli sumienia jako realizacja wolności wewnętrznej czy/i zewnętrznej, „Opolskie Studia Administracyjno-Prawne” 2015, t. 13, nr 4.
Skwarzyński M., Sprzeciw sumienia w europejskim i krajowym systemie ochrony praw człowieka, „Przegląd Sejmowy” 2013, nr 6 (119).
Skwarzyński M., Sprzeciw w sumienia w adwokaturze, w: Standardy bezstronności światopoglądowej władz publicznych, red. A. Mezglewski, A. Tunia, Lublin 2013.
Sobczak J., Czy wolność słowa i wolność prasy są rzeczywiście potrzebne społeczeństwu i państwu?, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, R. LXXX, z. 1.
Sobczak J., Dziennikarstwo – zawód, misja czy powołanie?, w: Media i dziennikarstwo na przełomie stuleci. Wybrane zagadnienia, red. W Cisak, Poznań 2004.
Sobczak J., Europejski ład komunikacyjny w procesie globalizacji, w: Europejska myśl polityczna wobec globalizacji. Tradycja i wyzwania współczesności, red. J. Sobczak, R. Bäcker, Łódź 2005.
Sobczak J., Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008.
Sobczak J., Ustawa prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 1999.
Sobczak J., Wolność myśli, wypowiedzi, słowa, przekazywania i otrzymywania informacji w projektach konstytucji zgłaszanych dobie prac ustrojodawczych w latach 1993–1997, w: W kręgu mediów i polityki, red. D. Piontek, Warszawa 2003.
Sobczak J., Wolność prasy. Złudzenia – oczekiwania – rzeczywistość, w: Media w Polsce. Pierwsza władza IV RP?, red. M. Sokołowski, Warszawa 2007.
Sobczak J., Wolność środków społecznego przekazu czy wolność ekspresji w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości w Strasburgu, w: Kulturowe instrumentarium wolności. Etyka i prawo, red. R. Paradowski, Poznań 2005.
Sobczak J., Wolność słowa w myśl litery prawa i w praktyce prasy lokalnej (polski zaścianek środków społecznego przekazu w globalnej wiosce wobec wyzwań europejskich systemów prawnych), w: Media lokalne a demokracja lokalna, red. J. Chłopecki, R. Polak, Rzeszów 2005.
Sobczak J., Zawód dziennikarza w optyce Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Między idealistycznym a realistycznym paradygmatem wolności prasy, w: Status prawny dziennikarza, red. W. Lis, Warszawa 2014.
Sobczak J., Kakareko K., Zawód dziennikarzy w obliczu zmian, „Zeszyty Naukowe KUL” 2017, nr 1 (237).
Sobczak J., Sobczak W., Wolność sumienia i wyznania. Prawo człowieka czy iluzja, w: Efektywność europejskiego systemu ochrony praw człowieka. Obszary analizy skuteczności europejskiego systemu ochrony praw człowieka, red. J. Jaskiernia, Toruń 2012.
Sobczak W., Wolność myśli, sumienia i religii. Poszukiwanie standardu europejskiego, Toruń 2013.
Sobczyk P., Wolność sumienia i religii w art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997, „Prawo Kanoniczne” 2001, nr 3–4.
Soto-Klass E., Starotestamentowe podstawy godności człowieka, w: Godność człowieka jako kategoria prawa (Opracowania i materiały), red. K. Complak, Wrocław 2001.
Szast M., Znaczenie sumienia we współczesnym dyskursie metodologicznym nauk społecznych, w: Klauzula sumienia. Regulacje prawne vs. Rzeczywistość, red. R. Piestrak, S. Psonka, M. Szast, Stalowa Wola 2015.
Szostek A., Sprzeciw sumienia a prawo naturalne, „Teologia i Moralność” 2013, nr 2 (14).
Urbaniak M., Klauzula sumienia wobec nowych procedur medycznych we włoskim systemie prawnym, Toruń 2016.
Ustawa o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, red. E. Zielińska, Warszawa 2022.
Valadier P., Pochwała sumienia, Warszawa 1997.
Warchalowski K., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004.
Wasilewski P., Wolność prasowej wypowiedzi satyrycznej. Studium cywilistyczne na tle porównawczym, Warszawa 2012.
Wierciński J., Niemajątkowa ochrona czci, Warszawa 2002.
Winiarczyk-Kossakowska M., Wolność sumienia i religii, „Studia Prawnicze” 2001, z. 1 (147).
Wiśniewski A., Uwagi o zastosowaniu standardów Strasburskich w sprawach dotyczących dóbr osobistych (na tle ostatnich orzeczeń ETPC w sprawach przeciwko Polsce), „Gdańskie Studia Prawnicze” 2018, t. XXXIX.
Wiśniewski L., Wolność sumienia i wyznania w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i w prawie polskim, „Państwo i Prawo” 1992, nr 4.
Wójciuk W., Pozaprawne podstawy odpowiedzialności dziennikarskiej, „Palestra” 2013, nr 3–4.
Zajadło J., Sumienie sędziego, „Edukacja Prawnicza” 2017/2018, nr 1 (169).
Zalewski W., Klauzula sumienia w prawie karnym, w: Klauzula sumienia w państwie prawa, red. O. Nawrot, Sopot 2015.
Zoll A., Charakter prawny klauzuli sumienia, „Medycyna Praktyczna” 2014, nr 1.
Zoll A., Klauzula sumienia, w: Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekt etyczny i prawny, red. P. Stanisz, J. Pawlikowski, M. Ordon, Lublin 2014.
Zoll A., Klauzula sumienia w medycynie – gwarancja czy ograniczenie wolności sumienia pracowników, w: Klauzula sumienia w państwie prawa, red. O. Nawrot, Sopot 2015.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.